در تجارت بین المللی هر زمان که کالا از یک کشور به کشور دیگر فرستاده می شود یا فقط از خاک یک کشور عبور می کند، لازم است همه مراحل آن طبق قوانین مشخص و قابل اجرا انجام شود. در چنین شرایطی، دو موضوع بسیار مهم مطرح می شوند: قوانین گمرکی و قوانین ترانزیت بین المللی.
گمرک در واقع نقش نگهبان مرزهای اقتصادی کشور را دارد. این سازمان بررسی می کند که چه کالاهایی وارد یا خارج می شوند، آیا این ورود و خروج قانونی است یا نه و آیا حقوق گمرکی و مالیات های مربوط به آن پرداخت شده یا خیر. از طرف دیگر ترانزیت به عبور کالاهایی گفته می شود که قرار نیست در یک کشور مصرف یا استفاده شوند، بلکه فقط از آن عبور می کنند تا به مقصد نهایی برسند. شناخت این قوانین برای افرادی که در حوزه واردات، صادرات یا حمل و نقل بین المللی فعالیت می کنند، یک موضوع ضروری و کاربردی است. چرا که بی توجهی به آن ممکن است باعث توقف کالا در گمرک، افزایش هزینه ها یا حتی بروز مشکلات قانونی شود.
در این مقاله می خواهیم بررسی کنیم که قوانین گمرکی و ترانزیت دقیقاً چه هستند، چه مقررات و توافق هایی بین کشورها وجود دارد و چرا آشنایی با این قوانین می تواند مسیر تجارت بین المللی را هموارتر و کم ریسک تر کند. پیشنهاد می کنیم مقاله ترانزیت چیست را نیز مطالعه کنید.
قوانین گمرکی چیست؟
قوانین گمرکی مجموعه ای از مقرراتی هستند که مشخص می کنند ورود و خروج کالا به یک کشور باید طبق چه ضوابطی انجام شود. این قوانین کمک می کنند تا تجارت خارجی نظم داشته باشد و جلوی قاچاق، تخلفات گمرکی یا ورود کالاهای غیرمجاز گرفته شود.
گمرک فقط یک محل برای بررسی کالا نیست، بلکه پشت آن مجموعه ای از قوانین دقیق قرار دارد که مشخص می کند چه کالایی می تواند وارد کشور شود، چه کالایی نیاز به مجوز دارد و برای هر کالا چه مقدار عوارض یا مالیات باید پرداخت شود.
یکی از وظایف اصلی گمرک، اجرای همین قوانین و نظارت بر اجرای درست آن ها است. مثلا اگر کسی بخواهد کالایی وارد کشور کند، باید به گمرک اعلام کند این کالا چیست، از کجا آمده، چقدر ارزش دارد و برای چه هدفی وارد شده است. سپس گمرک بررسی می کند که همه چیز با قوانین تطابق دارد یا نه.
قوانین گمرکی فقط به نفع دولت نیستند. این قوانین از تولیدکننده های داخلی هم حمایت می کنند. مثلا وقتی برای یک کالای خارجی عوارض در نظر گرفته می شود، باعث می شود تولید مشابه داخلی قدرت رقابت بیشتری داشته باشد.
از طرف دیگر قوانین گمرکی نقش مهمی در امنیت کشور هم دارند. چون از ورود کالاهای خطرناک، غیرمجاز یا قاچاق جلوگیری می کنند. مثلا داروهای غیرمجاز، مواد مخدر یا کالاهای فرهنگی ممنوع، ممکن است از راه های مختلف بخواهند وارد کشور شوند، ولی گمرک با کمک همین قوانین جلوی آن ها را می گیرد.
در واقع قوانین گمرکی یک نوع ابزار کنترلی هستند که کمک می کنند هم اقتصاد کشور تقویت شود، هم تجارت قانونی شکل بگیرد و هم مرزها از ورود کالاهای ناخواسته محافظت شوند.
پیشنهاد ویژه: استفاده از خدمات باربری و وانت بار سمنان با قیمت مناسب
قوانین ترانزیت بین المللی چیست؟
ترانزیت یعنی وقتی که کالایی از یک کشور وارد می شود، اما قرار نیست در آن کشور مصرف یا استفاده شود، بلکه فقط از آن عبور می کند تا به کشور مقصد برسد. حالا برای این عبور، قوانین مشخصی وجود دارد که به آن ها قوانین ترانزیت بین المللی گفته می شود.
این قوانین تعیین می کنند که کالا در طول مسیر عبور باید چه شرایطی داشته باشد، چه مدارکی برای آن لازم است، چه کسی مسئول حفاظت از آن است و آیا باید ضمانت یا وثیقه ای برای آن ارائه شود یا نه. هدف این قوانین این است که ترانزیت کالا سریع، امن و بدون دردسر انجام شود، اما در عین حال هیچ تهدیدی برای کشور میزبان هم ایجاد نکند.
یکی از مهم ترین موضوعات در قوانین ترانزیت این است که کالا در مدت عبور از کشور میزبان، نباید باز شود، تغییر داده شود یا به بازار داخلی آن کشور وارد شود. این یعنی کالا باید با همان مشخصاتی که وارد شده، خاک کشور را ترک کند. به همین دلیل اغلب برای ترانزیت از پلمب های گمرکی استفاده می شود تا مطمئن باشند کالا دست نخورده باقی مانده است.
در قوانین ترانزیت بین المللی همچنین به این نکته توجه می شود که اگر در طول مسیر مشکلی پیش آمد (مثلاً تصادف، آتش سوزی یا سرقت)، چه کسی مسئول است و چه ضمانت هایی باید اجرا شود. برای همین بیشتر کشورها از شرکت حمل و نقل می خواهند یک ضمانت مالی یا بیمه معتبر ارائه دهد.
این قوانین معمولاً بر اساس توافق نامه ها و کنوانسیون های بین المللی نوشته شده اند و کشورهایی که عضو این توافق ها هستند، موظفند از این قوانین پیروی کنند. البته هر کشور ممکن است شرایط خاص خودش را هم برای ترانزیت داشته باشد که باید در کنار قوانین بین المللی رعایت شود.
در واقع قوانین ترانزیت بین المللی باعث می شوند کالاها بتوانند از کشورها عبور کنند بدون اینکه نیاز به پرداخت مالیات گمرکی یا انجام مراحل پیچیده واردات داشته باشند، ولی در عین حال امنیت کشور میزبان هم حفظ شود.
پیشنهاد مطالعه: شرایط راننده ترانزیت خط اروپا
کنوانسیون ها و توافق های بین المللی گمرک و ترانزیت
برای اینکه تجارت بین کشورها روان تر و هماهنگ تر انجام شود، کشورهای مختلف با هم توافق هایی امضا کرده اند که به آن ها کنوانسیون یا توافق نامه بین المللی گفته می شود. این توافق ها مثل یک چارچوب مشترک عمل می کنند تا قوانین گمرکی و ترانزیت در کشورهای مختلف شبیه به هم باشند و فرآیند جابه جایی کالاها راحت تر انجام شود. در ادامه به چند مورد از مهم ترین این توافق ها اشاره می کنیم:
کنوانسیون TIR
کنوانسیون TIR (مخفف عبارت “حمل و نقل بین المللی جاده ای”) یکی از شناخته شده ترین توافق نامه های ترانزیتی در دنیا است. طبق این کنوانسیون، کالاها می توانند از چند کشور عبور کنند بدون اینکه در هر مرز بازبینی یا بازرسی گمرکی کامل شوند. در این سیستم کالاها در مبدا پلمب می شوند و در مقصد باز می شوند. این کار باعث صرفه جویی در زمان، کاهش هزینه ها و تسهیل تجارت بین المللی می شود. ایران هم عضو این کنوانسیون است.
کنوانسیون کیوتو (اصلاح شده)
این کنوانسیون برای ساده سازی و هماهنگ سازی قوانین گمرکی کشورها طراحی شده است. هدف آن این است که رویه های گمرکی مشخص، قابل پیش بینی و شفاف باشند تا کار برای تاجران و شرکت های حمل و نقل آسان تر شود. بر اساس این کنوانسیون، گمرک کشورها موظف هستند از فناوری، مدیریت ریسک و روش های نوین برای انجام امور گمرکی استفاده کنند.
توافق نامه HS Code (نظام هماهنگ طبقه بندی کالا)
در تجارت بین المللی، هر کالایی یک کد مشخص دارد که در سیستم HS (Harmonized System) ثبت شده است. این کدگذاری جهانی به گمرک ها کمک می کند کالای وارداتی یا صادراتی را سریع تر شناسایی و دسته بندی کنند. مثلاً گمرک ایران و ترکیه و چین، همگی از همین سیستم استفاده می کنند.
توافق های منطقه ای (اکو، شانگهای، اوراسیا و …)
بعضی توافق ها فقط بین چند کشور همسایه یا عضو یک منطقه خاص بسته می شوند. این نوع توافق ها معمولاً برای راحت تر شدن ترانزیت بین آن کشورها طراحی می شوند. مثلاً در سازمان اکو یا پیمان شانگهای، کشورها تلاش می کنند ترانزیت بین اعضا با سرعت بیشتر و هزینه کمتر انجام شود.
پیشنهاد مطالعه: بارنامه چیست؟
وظایف کشورها در اجرای قوانین گمرکی و ترانزیت
برای اینکه تجارت بین المللی درست و منظم انجام شود، فقط داشتن قوانین کافی نیست. کشورها باید به اجرای این قوانین هم متعهد باشند. یعنی هر کشوری که عضو یک کنوانسیون یا توافق نامه بین المللی می شود، باید خودش را پایبند به اجرای مفاد آن بداند و در عمل هم آن را اجرا کند، نه فقط روی کاغذ.
یکی از تعهدات اصلی کشورها این است که قوانین داخلی خودشان را با قوانین بین المللی هماهنگ کنند. مثلاً اگر کشوری عضو کنوانسیون TIR شده، باید مرزهای مشخصی را برای عبور کامیون های بین المللی در نظر بگیرد و سیستم پلمب و عبور کالا را طبق آن تنظیم کند.
تعهد دیگر، ایجاد زیرساخت های لازم برای اجرای قوانین است. کشورها باید گمرک های خود را تجهیز کنند، پرسنل آموزش دیده داشته باشند و سیستم های دیجیتال را برای ثبت و رهگیری کالاها راه اندازی کنند. بدون این امکانات، اجرای دقیق قوانین فقط در حد شعار باقی می ماند.
همچنین کشورها باید امنیت مسیر ترانزیت را تضمین کنند، یعنی در مسیر عبور کالا از خاک کشور، مسئول حفاظت از کالا، جلوگیری از سرقت و حفظ سلامت بار هستند. اگر در طول مسیر مشکلی برای کالا پیش بیاید، کشور میزبان باید پاسخگو باشد یا طبق قوانین بین المللی، خسارت را جبران کند.
در کنار همه این ها کشورها موظفند با دیگر کشورها همکاری کنند. مثلاً اگر در مرز مشکل یا اختلافی پیش بیاید، باید بر اساس توافق نامه ها آن را حل کنند، نه اینکه بدون دلیل کالا را متوقف کنند یا ترخیص آن را به تعویق بیندازند.
کشورهایی که به این تعهدات پایبند نیستند، معمولاً از نظر بین المللی دچار کاهش اعتبار می شوند و ممکن است در لیست کشورهای پرریسک برای تجارت قرار بگیرند. همین موضوع باعث می شود که سرمایه گذارهای خارجی، شرکت های حمل و نقل یا صادرکننده ها کمتر با آن کشور همکاری کنند.
قوانین گمرکی و ترانزیت در ایران
برای افرادی که در حوزه واردات، صادرات یا حمل و نقل بین المللی فعالیت دارند، آشنایی با قوانین گمرکی و مقررات مربوط به ترانزیت در ایران بسیار مهم است. زیرا در صورت ناآگاهی از این قوانین ممکن است به دلیل نقص مدارک یا یک اشتباه ساده، زمان و هزینه زیادی از بین برود.
در این بخش مهم ترين قوانین و مقرراتی که در این زمینه وجود دارد را بررسی می کنیم:
قانون امور گمرکی
این قانون به عنوان اصلی ترين مرجع در زمینه واردات، صادرات و ترانزیت در ایران شناخته می شود. بر اساس مفاد این قانون:
- کلیه کالاهایی که وارد، صادر یا از کشور ترانزیت می شوند باید در گمرک اظهار شوند.
- اطلاعات کالا مانند نوع، تعداد، کشور مبدأ و قیمت باید به صورت دقیق در اظهارنامه ثبت شود.
- کالاهای ترانزیتی (که فقط از خاک ایران عبور می کنند) باید دارای پلمب بوده و مدارک حمل کامل همراه آن ها باشد.
- خروج کالاهای ترانزیتی از کشور باید در بازه زمانی مشخص شده صورت گیرد. در غیر این صورت، مشمول جریمه خواهند شد.
پیشنهاد مطالعه: آشنایی با انواع خاور باربری
آیین نامه اجرایی قانون گمرک
این آیین نامه، نحوه اجرای دقیق قانون امور گمرکی را توضیح می دهد. مواردی که در این آیین نامه آمده است شامل موارد زیر می باشد:
- مدت زمان مجاز برای نگهداری کالا در گمرک
- مدارک مورد نیاز برای اظهار و ترخیص
- نحوه دریافت ضمانت نامه ها برای ترانزیت
- شرایط عبور کالاهای خاص
- همچنین نحوه اعمال جریمه در صورت تأخیر خروج کالا از کشور
قانون صادرات و واردات
طبق این قانون، کالاها در سه دسته قرار می گیرند:
- کالاهای مجاز (بدون نیاز به مجوز)
- کالاهای مشروط (نیازمند دریافت مجوز از سازمان های مرتبط)
- کالاهای ممنوع (به دلایل شرعی یا قانونی)
آیین نامه ترانزیت کالا
برای کالاهایی که از طریق ایران به کشورهای دیگر منتقل می شوند، شرایط خاصی در نظر گرفته شده است:
- پلمب بودن کالا در مبدأ
- ارائه ضمانت نامه بانکی یا بیمه نامه معتبر
- رعایت زمان تعیین شده برای خروج از کشور
- در صورت تأخیر در خروج، جریمه متناسب با مدت تأخیر توسط گمرک محاسبه و دریافت می شود.
سامانه های گمرکی مانند EPL
گمرک جمهوری اسلامی ایران برای تسریع فرآیندها، سامانه های الکترونیکی مختلفی را راه اندازی کرده است. یکی از مهم ترين آن ها سامانه EPL است که با استفاده از آن می توان مراحل ثبت اظهارنامه، ارسال مدارک، پیگیری وضعیت کالا و دریافت مجوزها را به صورت غیرحضوری انجام داد.
توافق نامه های بین المللی
ایران عضو چندین توافق نامه مهم منطقه ای و بین المللی است که موجب تسهیل ترانزیت می شود، از جمله:
- توافق نامه TIR: عبور کالا با دفترچه مخصوص از چند کشور بدون نیاز به بازرسی در هر مرز
- کنوانسیون کیوتو: برای هماهنگ سازی رویه های گمرکی در سطح جهانی
- تفاهم نامه های منطقه ای: مانند اکو، اوراسیا و شانگهای
چالش ها و موانع ترانزیت و گمرک در ایران و جهان
ترانزیت بین المللی و فرآیندهای گمرکی نقش مهمی در روان سازی تجارت جهانی دارند، اما در عمل با موانع و مشکلاتی مواجه هستند که ممکن است موجب تأخیر، افزایش هزینه ها و یا حتی ایجاد اختلافات قانونی شوند. از جمله مهم ترين چالش های رایج در این حوزه عبارتند از:
بروکراسی زیاد
یکی از مشکلات رایج، وجود فرآیندهای اداری پیچیده و زمان بر است. ترخیص کالا در بسیاری از موارد نیازمند دریافت مجوز از چندین نهاد، تکمیل فرم های متعدد و پیگیری های مداوم است. این روند می تواند منجر به اتلاف وقت، افزایش هزینه های انبارداری و تأخیر در مرزها شود.
ضعف زیرساخت ها
برای اجرای صحیح ترانزیت، وجود زیرساخت های مناسب مانند جاده های استاندارد، ایستگاه های راه آهن، انبارهای ایمن و پایانه های مرزی مجهز ضروری است. در برخی مناطق، نبود این امکانات موجب کندی عبور کالاها و افزایش زمان انتظار رانندگان در پایانه ها می شود.
تفاوت قوانین بین کشورها
عبور کالا از چند کشور مختلف ممکن است با مقررات گمرکی متفاوتی همراه باشد. برای مثال کالایی که در یک کشور مجاز به عبور است، ممکن است در کشور دیگر نیازمند مجوز ویژه باشد یا حتی ورود آن ممنوع اعلام شده باشد. این تفاوت ها موجب ایجاد اختلال در فرآیند ترانزیت بین المللی می شود.
فساد اداری
گاهی مأموران گمرک یا مرزبانان ممکن است بدون رعایت ضوابط مشخص و به صورت سلیقه ای عمل کنند. تأخیرهای غیرضروری، درخواست های غیررسمی یا دریافت هزینه های اضافی از جمله مواردی هستند که اعتماد تجار و شرکت های حمل و نقل را تحت تأثیر قرار می دهند و هزینه ها را افزایش می دهند.
تحریم و محدودیت ها
تحریم های اقتصادی و بانکی، به ویژه در کشورهایی مانند ایران، یکی از مهم ترين موانع در مسیر ترانزیت به شمار می روند. بسیاری از شرکت های خارجی حاضر به همکاری با ایران نیستند و محدودیت های بانکی انجام تراکنش های مالی بین المللی را دشوار کرده است. این عوامل موجب افزایش هزینه حمل و طولانی شدن فرآیند ترانزیت می شوند.
نبود هماهنگی
نبود هماهنگی میان نهادهایی مانند گمرک، شرکت های حمل و نقل، صاحبان کالا، انبارها و بانک ها می تواند منجر به بروز اشتباه در مدارک و ثبت اطلاعات ناهماهنگ شود. این ناهماهنگی ها باعث تأخیر در ترخیص کالا و بروز هزینه های اضافی مانند دموراژ یا انبارداری می شوند.
پیشنهاد مطالعه: روش های ارسال بار به اروپا
کلام آخر
اگر کسی بخواهد وارد کار تجارت یا حمل و نقل بین المللی شود، آشنایی با قوانین گمرکی و ترانزیت یک ضرورت جدی است، نه یک انتخاب. این که بدانیم چه مدارکی لازم است، از چه مسیرهایی می توان راحت تر عبور کرد یا چگونه می توان با کمترین دردسر کالا را ترخیص کرد، می تواند از بروز بسیاری از مشکلات و هزینه های اضافی جلوگیری کند. ترانزیت فقط عبور دادن یک بار از مرز نیست، بلکه بخشی از یک زنجیره اقتصادی مهم است که اگر درست انجام شود، به رشد و رونق اقتصادی نیز کمک می کند. بنابراین اگر قرار است در این مسیر فعالیت کنیم، بهتر است همیشه اطلاعات خود را به روز نگه داریم، با قوانین داخلی و بین المللی آشنا باشیم و بدانیم که با رعایت همین اصول ساده تا چه اندازه می توان فرآیند تجارت و حمل و نقل را راحت تر، سریع تر و مطمئن تر پیش برد.
بدون دیدگاه